Samen sterker tegen ondervoeding en sarcopenie bij ouderen

Hoe verbeteren we de zorg voor thuiswonende ouderen zodat ondervoeding en sarcopenie minder vaak voorkomen? Die vraag stond centraal in het Nederlandse onderzoeksproject InterGAIN. Interprofessionele samenwerking is de sleutel tot succes.

Tekst: Mary Stottelaar

Definities ondervoeding en sarcopenie

Ondervoeding en sarcopenie zijn twee verschillende aandoeningen die tegelijkertijd voor kunnen komen. Ondervoeding kan wel leiden tot sarcopenie.

Ondervoeding: een acute of chronische toestand waarbij een tekort of disbalans van energie, eiwit en andere voedingsstoffen leidt tot meetbare, nadelige effecten op lichaamssamenstelling, functioneren en klinische resultaten.(1)
Sarcopenie: een progressieve en gegeneraliseerde skeletspierstoornis (spierfalen) die is gerelateerd aan een verhoogde kans op ongunstige uitkomsten, waaronder vallen, breuken, lichamelijke beperkingen en sterfte. Het belangrijkste kenmerk is weinig spierkracht.

“Het is bekend dat een combinatie van voedings- en bewegingsinterventies een krachtig middel is in de strijd tegen ondervoeding en sarcopenie”

Ondervoeding en sarcopenie komen vaak voor bij thuiswonende ouderen en hebben een negatieve invloed op gezondheid, zelfstandig functioneren, welbevinden en kwaliteit van leven. Dit resulteert in valincidenten, vaker huisartsbezoek en meer kans op opname in zieken-, verzorgings- en verpleeghuis. Het is bekend dat een combinatie van voedings- en bewegingsinterventies een krachtig middel is in de strijd tegen ondervoeding en sarcopenie.(2)

Daarnaast is het ook bekend dat in de eerstelijnszorg de samenwerking tussen verschillende zorgprofessionals rondom deze aandoeningen, bijvoorbeeld tussen de diëtist en fysiotherapeut, niet optimaal is.(3) In het InterGAIN-project wordt onderzocht hoe optimale interprofessionele samenwerking rondom ondervoeding en sarcopenie bij thuiswonende ouderen eruit dient te zien en welke impact een dergelijke samenwerking heeft in de dagelijkse praktijk. Het onderzoek wil kijken wat de meerwaarde is van interprofessionele samenwerking tussen huisartsen/praktijkondersteuners, wijkverpleegkundigen, diëtisten en fysiotherapeuten in de aanpak van (risico op) ondervoeding en sarcopenie, inclusief het meer betrekken van ouderen zelf. Daarbij wordt gekeken naar haalbaarheid, gezondheid van de oudere, ervaren kwaliteit van zorg, werkplezier en kostenbeheersing.

Inventarisatie
Tijdens het symposium ‘Voeding en Diëtiek: een vakgebied met impact!’ in Nijmegen in september 2024 werden de eerste resultaten van het InterGAIN-onderzoek gepresenteerd. Promovenda Sandra Boxum heeft de wensen en behoeften van ouderen en zorgverleners in Drenthe, Friesland, Amsterdam en Nijmegen geïnventariseerd. Daarnaast zijn de belemmerende en bevorderende factoren voor samenwerking op het gebied van ondervoeding en sarcopenie in kaart gebracht. Daarvoor zijn individuele en groepsgesprekken gevoerd met 28 professionals zoals eerstelijnsdiëtisten, eerstelijnsfysiotherapeuten, huisartsen, praktijkondersteuners, wijkverpleegkundigen, casemanagers dementie en welzijnswerkers. En aan 18 ouderen (65 jaar of ouder) is gevraagd naar hun ervaringen.

Knelpunten
Ouderen en zorgprofessionals blijken veel dezelfde knelpunten te ervaren. Beide groepen hebben te weinig kennis over ondervoeding en sarcopenie en zijn zich onvoldoende bewust van de risicofactoren voor ondervoeding. Bestaande richtlijnen voor het signaleren en behandelen van ondervoeding blijken ook onvoldoende geïmplementeerd en bij de zorg rond ondervoeding en sarcopenie is er geen samenwerking in de eerstelijnszorg. Daarnaast stemmen de professionals de diagnose of behandeling niet af met de ouderen zelf en is er veel onduidelijkheid over de taken en rolverdeling bij zorgprofessionals onderling.

Quadruple Aim model
Binnen het onderzoek is gedetailleerd in kaart gebracht hoe het proces van signalering op ondervoeding en sarcopenie tot screening en behandeling bij een thuiswonende oudere loopt. Op basis van de beschrijving van een patiëntreis is vervolgens onderzocht wat er goed gaat in het hele proces en waar nog verbetering mogelijk is. Samen met de zorgverleners is in ontwerpsessies gekeken wat er moet veranderen om het proces beter te laten verlopen. Bijvoorbeeld hoe zorgverleners beter met elkaar kunnen afstemmen welke zorg nodig is en welke taken door elkaar kunnen worden overgenomen.

Hierbij wordt gewerkt met het Quadruple Aim model, een werk- en handelingswijze om de gezondheidszorg te optimaliseren aan de hand van vier doelstellingen:

1 Kwaliteit het verbeteren van de ervaring die patiënten/cliënten hebben over de zorg
2 Gezondheid het verbeteren van de gezondheid van de algemene populatie
3 Kosten het verlagen van de zorgkosten per hoofd van de bevolking
4 Medewerker het verbeteren van de ervaring en beleving van de zorgverleners.

ZonMW

InterGAIN is een samenwerking tussen de Hanze Groningen, Denktank 60+ Noord, Hogeschool van Amsterdam, Dokter Drenthe, Icare, Radboudumc,
Universitair Medisch Centrum Groningen en ZuidOostZorg. Het project wordt gefinancierd door ZonMW.

Het doel is om direct implementeerbare adviezen te kunnen geven aan ouderen, professionals, beleidsmakers en financiers en tot een landelijke implementatie te komen voor de aanpak van ondervoeding en sarcopenie bij thuiswonende ouderen.

Zorgpad

De inventarisaties, patiëntreis en uitkomsten van eerdere onderzoeken hebben een eerste versie opgeleverd van een interprofessioneel zorgpad voor de aanpak van ondervoeding en sarcopenie. Daarbij is specifiek aandacht voor signalering, screening en behandeling. Er wordt bijvoorbeeld gebruik gemaakt van signaleringskaarten voor ondervoeding en sarcopenie en er zijn richtlijnen voor het uitvoeren van een screening en welke zorgprofessionals dit kunnen doen. In 2025 zal op verschillende locaties in Drenthe, Groningen en Friesland een proef lopen met het interprofessioneel zorgpad. Dit geeft duidelijkheid over de haalbaarheid in de praktijk en biedt inzicht in de Quadrupel Aim-uitkomsten

4 vragen aan onderzoeker Sandra Boxum

Sandra Boxum werkt sinds november 2022 als promovendus aan de Hanze in Groningen. In haar promotietraject richt Sandra Boxum zich op de interprofessionele samenwerking in de aanpak van ondervoeding en sarcopenie: het Inter- GAIN project. Sandra heeft de master Fysiotherapiewetenschappen in Utrecht afgerond en ook in de eerstelijnszorg gewerkt als algemeen fysiotherapeut.

Waarom dit onderzoek?
“Ondervoeding en sarcopenie komen veel voor. Met de huidige vergrijzing en de trend dat ouderen steeds langer thuis blijven wonen, zullen deze aandoeningen steeds vaker voorkomen. We weten uit eerder onderzoek dat de samenwerking in de eerstelijnszorg niet optimaal is als het gaat om het herkennen van het probleem en de samenwerking rondom deze complexe aandoeningen. Wat in een ziekenhuis bijvoorbeeld gemakkelijk gaat omdat zorgverleners daar onder één dak zitten, is in een thuissituatie – waar zorgverleners op verschillende tijdstippen binnenlopen en ieder zijn eigen rooster heeft – vaak lastiger. Bovendien werkt men niet met één gezamenlijk elektronisch patiëntendossier. Zorgprofessionals weten vaak niet van elkaar wat de ander doet. Met dit onderzoek hopen we een blauwdruk te maken voor een interprofessionele samenwerking voor de groep thuiswonende ouderen als het gaat om ondervoeding en sarcopenie.”

Wat vind je tot nu toe de meest opvallende uitkomst?
“Dat er vanuit de praktijk duidelijk behoefte is aan interprofessionele samenwerking. De inventarisatiefase laat zien dat professionals ook willen dat er een soepele uitwisseling is van informatie, met regelmatig overleg, en dat ouderen nauwer betrokken zijn. Ook is er behoefte aan een coördinator voor de zorg van de patiënt. Dat kan de fysiotherapeut zijn, maar ook de diëtist of een casemanager. Ook ouderen hebben behoefte aan een betere samenwerking en geven aan dat ze meer betrokken willen worden bij zorgbeslissingen. Ouderen vinden dat zorgverleners goed geïnformeerd moeten zijn en dat er meer samenwerking nodig is tussen de betrokken zorgverleners.”

Ook ouderen hebben behoefte aan een betere samenwerking en geven aan dat ze meer betrokken willen worden bij zorgbeslissingen

Wanneer worden de uiteindelijke resultaten verwacht?
“Ik hoop dat we eind 2025 de resultaten kunnen presenteren. Het zorgpad dat nu op haalbaarheid wordt onderzocht, beschouwen we als een eerste versie. Deze is gebaseerd op de gesprekken met de ouderen en de professionals, maar ook de uitkomsten uit eerder onderzoek zijn hierin meegenomen. Verder loopt er nog meer onderzoek naar interprofessionele samenwerking, waarbij andere vraagstukken worden onderzocht. We hebben contact met die onderzoeksgroepen en leren van elkaar. Ik verwacht niet dat er één uitkomst is. Zo kan het zorgpad verschillen per regio. Het hangt ook af van de betrokken organisaties en kan per oudere-situatie op maat worden gemaakt.”

Wat hoop je voor de lange termijn?
“We weten uit eerder onderzoek dat behandelingen voor ondervoeding en sarcopenie effectief zijn. Daarnaast weten we dat interprofessionele samenwerking positieve resultaten oplevert op het gebied van gezondheid, kwaliteit van zorg, kosten en werkplezier. Desondanks is het vaak lastig om wetenschappelijk bewezen interventies op grote schaal te implementeren. Dit duurt gemiddeld 17 tot 20 jaar. Ik hoop daarom dat we op basis van een mooie leidraad kunnen starten met het in de praktijk brengen van de interprofessionele samenwerking bij ondervoeding en sarcopenie in de eerstelijnszorg.”

Referenties

1 Cederholm T, Barazzoni R, Austin P, et al. Definitions and terminology of clinical nutrition: an ESPEN Consensus Statement. Clin Nutr. 2017; Feb(1):49 64.

2 Gezondheidsraad: Beweegrichtlijnen 2017.

3 Ziylan et al. Dutch nutrition and care professionals’ experiences with undernutrition awareness, monitoring, and treatment among community-dwelling older adults: a qualitative study. BMC Nutr 1, 38 (2015).