Nieuws

Jong geleerd is oud gedaan. Dat geldt ook en misschien wel juist voor gezond eten. Tegelijkertijd is een kind gezond leren eten één van de moeilijkste opgaves voor jonge ouders. Concreet advies helpt om ouders een gezonde basis te laten leggen voor hun kind.

Jonge ouders kunnen zich bij de eerste hapjes amper voorstellen dat hun kind na 12 maanden al met de pot mee-eet. In dat eerste jaar verandert er veel, maar gelukkig gaat het stapje voor stapje. Die stappen en de aandachtspunten bij het advies aan jonge ouders zijn samengevat in het Voedingsjungle Stappenplan 0-2 jaar Van melkvoeding naar met de pot mee-eten

STAP 1 en 2: van -9 tot 4 maanden

De basis van gezond leren eten is het proeven en leren lusten van verschillende smaken. Dat begint al tijdens de zwangerschap. Via het vruchtwater proeft de baby mee van de voeding van de moeder. Krijgt de baby daarna borstvoeding, dan helpen ook de kleine smaakvariaties in de moedermelk bij de smaakontwikkeling. Bij kunstvoeding mist een kind die smaakvariaties. Dat is niet per se erg, maar het maakt het starten met goede oefenhapjes tussen 4 en 6 maanden wél extra belangrijk.^1,2

STAP 3: van 4 tot 6 maanden

In de periode tussen 4 en 6 maanden staan baby’s meer open voor nieuwe smaken. Door te beginnen met groente als oefenhapje leert een baby minder zoete smaken accepteren.^3,4 Adviseer ouders om in die eerste twee weken met drie verschillende zacht smakende groenten te beginnen, zoals wortel, bloemkool, broccoli, courgette of pompoen. En om één smaak per keer te geven. Elke volgende week kan een nieuwe smaak geïntroduceerd worden. Vanaf circa vier weken kan zo’n nieuwe smaak ook fruit zijn.

Een tijdige opbouw in textuur is belangrijk om de kans op latere eetproblemen te verkleinen

Smaken leren

De bereidheid tot proeven is bij die eerste hapjes heel belangrijk. Een glimlach van de ouder doet wonderen om een kind te helpen telkens opnieuw een hapje te proberen. Ouders weten vaak niet dat uitspugen of een vies gezicht trekken niets zegt over ‘lusten’ of ‘lekker vinden’. Het leren lusten van smaken kost tijd; soms wel 8 tot 10 keer proeven.^5,6 Daarnaast kunnen smaakvoorkeuren ook zomaar veranderen.⁷ Het blijven aanbieden van verschillende smaken – door het introduceren van nieuwe en het herhalen van bekende smaken – is dan ook een continu aandachtspunt in het Stappenplan.

STAP 4, 5 en 6: van 6 tot 12 maanden

Tussen 6 en 12 maanden wordt stap voor stap een gevarieerde voeding opgebouwd: na de groente- en fruitintroductie volgen brood en pap; daarna fijngemaakte hapjes en vervolgens grofgeprakte maaltijden. Een tijdige opbouw in textuur is belangrijk om de kans op latere eetproblemen te verkleinen.^3,5,8 Tegelijkertijd wordt de melkvoeding afgebouwd en breekt het moment aan om het kind te laten wennen aan waterdrinken. Water heeft net als veel groente een neutrale, niet-zoete smaak. Door het aanbieden van niet-gezoete producten wordt de smaakontwikkeling bij baby’s verder gestimuleerd.⁸

Aandacht voor vetten en vezels

Een aandachtspunt bij het advies aan ouders is dat ze bij het afbouwen van de relatief vette melkvoeding een vervangende bron moeten vinden van gezonde vetten.⁸ Echte zachte margarine voor op brood (80% vet) is een goede bron, maar nauwelijks meer te koop. Help ouders dus op weg met een goed alternatief, zoals een zacht smeerbaar margarineproduct met circa 60% vet of meer. Daarnaast wordt de opbouw van vezels belangrijk.⁸ Het advies is om te starten met lichtbruin brood; dat bevat circa 4,5 gram vezels per 100 gram brood. Geef in deze periode concreet advies aan ouders over producten die ze kunnen geven, maar vooral ook hoe ze producten kunnen beoordelen en etiketten moeten lezen. Zodat ouders leren zien welk margarineproduct, welke pap of welk brood gezond is.

Leren eten: meer dan proeven 

Vanaf het moment dat fijngemaakte hapjes grovere maaltijden worden, begint ook de eetopvoeding. Kinderen houden van structuur. Wanneer ze nu een eetritme aanleren, met afgebakende eetmomenten aan tafel, kan dat op latere leeftijd gejengel tussen maaltijden door tegengaan. Daarnaast hebben kinderen ook ruimte nodig om zelf eten te proeven en te beleven, met hun eigen handen en bestek. Leren eten is meer dan alleen smaak, het is ook ruiken en voelen.⁷

Preventie voedselallergie

In het advies aan ouders is de ‘start’ met oefenhapjes verschoven van 6 maanden naar 4 of 5 maanden. Dat heeft te maken met de smaakontwikkeling, maar ook met de blootstelling aan allergenen. Een vroege introductie van allergenen – vanaf 4 maanden – kan het risico op een voedselallergie verlagen. In de praktijk zal je een kind van 4 maanden nog geen pindakaas of ei geven. Maar vanaf 6 maanden kan een kind heel goed pindakaas als broodbeleg krijgen of goed gegaarde vis of ei in een groentehapje. Als een kind familiaire aanleg voor allergieën heeft, is begeleiding van een kinderdiëtist of arts nodig.⁶

Een vroege introductie van allergenen – vanaf 4 maanden – kan het risico op een voedselallergie verlagen

STAP 7

En dan bereikt de baby die magische leeftijdsgrens van 12 maanden. De meeste kinderen zullen grotendeels, nog niet volledig, met de pot mee-eten. En dat is ook niet erg. Waar het nu om gaat is dat ouders blijven toewerken naar het dagritme van 3 hoofdmaaltijden en 2 voedzame tussendoortjes, zoals groente of fruit, maar ook crackers met gezond beleg.⁸ Ook mag een dreumes nu gewone melkproducten. Er is onvoldoende bewijs dat peutermelk beter is voor een kind – al blijft de ijzervoorziening een aandachtspunt. Daarom kan men het advies geven om naast volkorenproducten ook groente of fruit aan te bieden bij de broodmaaltijden, zodat het ijzer makkelijker wordt opgenomen.⁸

Voorkom stress

Ouders tijdig adviseren over het afvlakken van de groei en eetlust tijdens de dreumesfase kan veel stress en gedoe voorkomen. Minder eten in combinatie met peuterkoppigheid en/of neofobie kan ouders behoorlijk onzeker maken. Het állerbelangrijkste advies is echter: heb geduld en durf los te laten. Dat laatste gaat ouders makkelijker af als ze zich niet druk hoeven te maken om hoeveelheden. Benadruk daarom dat het bieden van variatie en verschillende smaken aan jonge kinderen meestal belangrijker is dan hoeveel er wordt gegeten.⁹

Eetopvoeding

In een periode waarin de ene intense fase na de andere komt, biedt structuur uitkomst voor kind én ouders. De vaste eetmomenten aan tafel met vooral basisvoedingsmiddelen en ongezoete dranken, zoals water, vormen daarvoor de basis. De eetopvoeding wordt pas echt compleet als het kind ook de ruimte en tijd krijgt om zelf te leren eten. Adviseer ouders daarom om smaken te blijven aanbieden, zelf het goede voorbeeld te geven en geen strijd te maken van niet-eten. Dat is soms makkelijker gezegd dan gedaan. Maar als zorgprofessional kun je met concreet advies en een steuntje in de rug op de juiste momenten, ouders goed op weg helpen.

Referenties

1. Beauchamp GK et al. Early flavour learning and its impact on later feeding behaviour. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2009;48:S25-S30.
2. De Cosmi V et al. Early taste experiences and later food choices. Nutrients 2017; 9(2):107. doi:10.3390/nu9020107.
3. Vereijken CMJL et al. Feeding infants and young children. From guidelines to practice-conclusions and further directions. Appetite 2011;57:839-43.
4. Harris G et al. Are there sensitive periods for food acceptance in infancy? Curr Nutr Rep 2017;6:190.doi:10.1007/s13668-017-0203-0.
5. Schwartz C et al. Development of healthy eating habits early in life. Review of recent evidence and selected guidelines. Appetite 2011;57:796-807.
6. Fewtrell M et al. Complementary feeding : a position paper by the European Society for Paediatric Gastroenterology, Hepatology, and Nutrition (ESPGHAN) Committee on Nutrition. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2017;64(1):119-32. doi: 10.1097/MPG.0000000000001454
7.  Johnson SL. Developmental and environmental influences on young children’s vegetable preferences and consumption. Adv Nutr 2016;7(suppl):220S-31S
8. Nederlands Centrum Jeugdgezondheid. Richtlijn Voeding en eetgedrag (2013, aanpassing 2017) (https://www.ncj.nl/richtlijnen/alle-richtlijnen/richtlijn/?richtlijn=4)
9. Birch LL et al. Learning to eat: birth to age 2y. Am J Clin Nutr 2014;99(suppl):723S-8S.

De auteurs

Manon van Eijsden en Michelle van Roost richtten een jaar geleden het communicatie- & adviesbureau Voedingsjungle op. Hun missie: ouders concrete en wetenschappelijk onderbouwde antwoorden geven in ‘de jungle’ van voedingsberichten. De adviezen baseert Voedingsjungle op de richtlijnen Goede Voeding, aangevuld met wetenschappelijk onderbouwde kennis. Binnenkort verschijnt hun boek ‘Wegwijs in de voedingsjungle’.

Voor de NZO hebben Manon en Michelle ook de inhoud samengesteld van de nieuwe brochures over gezond eten voor jonge kinderen. Deze brochures zijn ontwikkeld op basis van de richtlijnen van de Gezondheidsraad, het Voedingscentrum en het Ivoren Kruis en zijn gratis te bestellen door (kinder)diëtisten, verloskundigen en andere zorgprofessionals.

Tekst: Angela Severs (Scriptum)

De manier waarop diëtisten en zorgprofessionals met ouders en kinderen praten over overgewicht verdient meer aandacht. Dat werd duidelijk tijdens het Symposium dat op 8 maart werd georganiseerd door de Nederlandse Zuivel Organisatie. Een volle zaal met 230 diëtisten en zorgprofessionals kreeg praktische tips over hoe je op een respectvolle manier het gesprek aangaat en succesvol de leefstijlverandering aanpakt. Ook was er aandacht voor gezonde voeding voor kinderen van 0 tot 2 jaar en voor het diagnosticeren van voedselovergevoeligheid. Onderaan deze pagina staan de presentaties van het symposium.

Voeding in eerste 2 jaar

In de eerste levensjaren kunnen ouders een solide basis leggen voor een gezond voedingspatroon. ‘Maar kinderen gezond leren eten, kost wel tijd en energie’, stelden voedingskundige en epidemioloog dr.ir. Manon van Eijsden en levensmiddelentechnoloog en gewichtsconsulent ir. Michelle van Roost van Voedingsjungle (communicatie- & adviesbureau over voeding van kinderen). Zij hebben een handig stappenplan voor zorgprofessionals ontwikkeld met de belangrijkste voedingsadviezen voor de eerste 2 jaar. Van Eijsden lichtte enkele aandachtspunten uit het stappenplan toe: ‘In die periode gaat een kind van melkvoeding via de eerste oefenhapjes naar een dagritme en “met de pot mee-eten”. Daarin zit ook een overgang van voeden op verzoek van de baby – tot een leeftijd van 6 maanden – naar voeding waarbij de ouder bepaalt wat en wanneer er wordt gegeten en het kind alleen bepaalt hoeveel.’ Van Roost vulde aan: ‘Zo tussen 8 en 10 maanden begint de eetopvoeding. Denk aan adviezen als het op vaste momenten samen aan tafel eten, zonder televisie, tablet of speelgoed. En een ouder moet natuurlijk zelf het goede voorbeeld geven. Het uiteindelijke doel van de “eetopvoeding” is een dagritme van 3 hoofdmaaltijden en 2 à 3 voedzame tussendoortjes. In de praktijk blijkt echter dat 30% van de kinderen tussen 2 en 3 jaar meer dan 7 eetmomenten op een dag heeft.’

Appelstroop als broodbeleg

In hun adviezen wijken van Eijsden en van Roost soms af van de Schijf van Vijf van het Voedingscentrum. Voor een goede ijzerinname adviseren ze in tegenstelling tot de Schijf van Vijf als broodbeleg ook kipfilet en appelstroop. En in hun ogen is kaas een mooi product om calcium en andere voedingsstoffen binnen te krijgen. Hun devies: ‘Vooral variëren en dun beleggen.’ Volgens van Eijsden en van Roost hebben ouders vooral tussen een leeftijd van 6 en 12 maanden behoefte aan praktische, concrete adviezen, terwijl er juist in die periode geen standaard consult meer is op het consultatiebureau. Van Roost: ‘Wij zijn er voorstander van dat het contactmoment op een leeftijd van 11 maanden, dat nu alleen op indicatie is, weer standaard wordt ingevoerd.’

Sanne Niemer: ‘Een kind is meer dan alleen zijn of haar gewicht. Ik heb het liever over “boven een gezond gewicht” of “een gewicht dat minder goed past bij lengte en leeftijd”’

Hoe maak je overgewicht bij kinderen bespreekbaar?

Veel professionals vinden het moeilijk om overgewicht van kinderen bespreekbaar te maken. Het onderwerp ligt vaak gevoelig en roept vaak negatieve reacties op van kind of ouders. Drs. Sanne Niemer, onderzoeker aan Vrije Universiteit Amsterdam, gaf in haar presentatie volop tips om respectvol met ouders en kinderen in gesprek te gaan. Cruciaal is volgens haar de manier waarop je het onderwerp bespreekt. Het woordgebruik is belangrijk. Zo zal Niemer het zelf niet hebben over obese kinderen. Niemer: ‘Een kind is meer dan alleen zijn of haar gewicht. Ik heb het liever over “boven een gezond gewicht” of “een gewicht dat minder goed past bij lengte en leeftijd”. Niemer adviseert om het probleem te “framen” in termen van groei en gezondheid. Niemer: ‘Vertel bijvoorbeeld: De meeste kinderen van dezelfde lengte en leeftijd hebben dit gewicht. Uw kind zit X kg boven dat gewicht.’ Verder adviseert ze om in de behandeling van kinderen met obesitas zo min mogelijk te focussen op de esthetische kant: ‘Het streven naar een ideaalgewicht is niet realistisch. Maar gezondheidseffecten zoals je fitter en beter voelen wel.’ Tenslotte is het belangrijk om een empathische houding aan te nemen en een open gesprekssituatie te creëren. Niemer: ‘In de praktijk betekent dat luisteren, open vragen stellen en aanhaken op wat kind en ouders belangrijk vinden. Focus vooral op wat goed gaat. Zou een kind 7 keer per week gaan sporten en heeft het uiteindelijk maar 3 keer gesport? Benadruk dan de 3 keer dat het wel is gelukt.’ Voor Voeding Magazine heeft Sanne Niemer een uitgebreid artikel geschreven over het bespreekbaar maken van overgewicht bij kinderen en ouders.

Sanne Gerards: ‘Geef kinderen zoveel mogelijk regie en laat ze positieve ervaringen opdoen’

Opvoeding belangrijk bij leefstijlverandering

Het focussen op het positieve was ook de kernboodschap van de presentatie van dr. Sanne Gerards, postdoc onderzoeker en docent aan Maastricht University. Zij vertelde hoe je kinderen en ouders begeleidt bij leefstijlveranderingen. De doelgroep kinderen wordt volgens haar door professionals vaak als lastig ervaren. Gerards: ‘Het werken met kinderen is inderdaad een uitdaging, ook omdat je bijvoorbeeld de ouders erbij moet betrekken. Aan de andere kant is het een voordeel dat kinderen jong zijn en dus nog maar relatief kort ongezonde gewoontes hebben. Dat maakt het doorbreken van die gewoontes eenvoudiger.’ Volgens Gerards spelen de opvoedpraktijken van ouders een belangrijke rol bij het veranderen van bedrag. Gerards: ‘Wat doen ze om het gedrag van hun kind te beïnvloeden? Positief daarbij werkt het aanmoedigen en belonen van gezond gedrag en het geven van complimenten. Verder is het natuurlijk nodig om gezonde voedingsmiddelen in huis te hebben. Zichtbaarheid is belangrijk. Een simpele strategie is bijvoorbeeld een fruitmand op tafel zetten. En laat kinderen helpen bij het koken en boodschappen doen.’ Gerards is voorstander van het kind zoveel mogelijk betrekken bij de behandeling: ‘Geef kinderen zoveel mogelijk regie en laat ze positieve ervaringen opdoen. Probeer ze gezonde gewoontes aan te leren in de dagelijkse routine, die makkelijk zijn vol te houden. Zo kan het beginnen met sporten nog een brug te ver zijn, maar als een kind toch naar school moet, is het een kleine verandering om dat voortaan lopend of op de fiets te doen. Kijk dus vooral naar dingen die het kind al doet en probeer die gezonder te maken.’ Hoe je leefstijlverandering met ouders én kind aanpakt, heeft Sanne Gerards beschreven in een artikel voor Voeding Magazine.

Jan Steijns: ‘Uit 2 meta-analyses van tientallen studies blijkt dat zuivel bij kinderen meestal een neutraal effect heeft op gewicht’

De rol van zuivel bij voedselovergevoeligheid en overgewicht

Dr. Jan Steijns, Corporate Nutrition Scientist bij Friesland-Campina Innovation Centre in Wageningen vertelde het een en ander over lactose-intolerantie en koemelkeiwitallergie. Steijns: ‘Lactose-intolerantie is erfelijk. Bij tweederde van de wereldbevolking neemt de productie van lactase af tijdens de kindertijd. Na de consumptie van zuivel komt lactose dan onverteerd aan in de dikke darm, waar de fermentatie ervan vervolgens zorgt voor buikklachten.’ Steijns liet zien dat lactose-intolerantie in bepaalde landen vaker voorkomt. In Nederland is de prevalentie laag: ongeveer 2% van de volwassenen heeft lactose-intolerantie. Steijns: ‘Iemand met lactose-intolerantie kan altijd nog wat lactose verdragen. De hoeveelheid lactose per tijdseenheid bepaalt de klachten in de dikke darm. Het volledig mijden van lactose is dus meestal niet nodig.’ Over koemelkeiwitallergie vertelde Steijns dat veel jonge kinderen daarvan verdacht worden, maar dat het in Nederland slechts voorkomt bij circa 1%. Steijns: ‘In ongeveer 40% van de gevallen van een gediagnostiseerde koemelkallergie gaat het om een zogenoemde niet IgE-gemedieerde koemelkallergie; een allergische reactie na inname van het voedselallergeen, zonder dat sensibilisatie aantoonbaar is. Bij deze vorm worden kinderen over het algemeen sneller tolerant. Sowieso groeien veel kinderen er in de eerste 2 jaar overheen. Bij volwassenen is een koemelkeiwitallergie zeldzaam.’ Tenslotte zette Steijns al het wetenschappelijk onderzoek op een rij over de relatie tussen zuivel en overgewicht bij kinderen. Steijns: ‘Uit 2 meta-analyses van tientallen studies blijkt dat zuivel bij kinderen meestal een neutraal effect heeft op gewicht. Bij adolescenten wordt vaak een matig beschermend effect van zuivel op overgewicht gevonden. Kinderen en jongeren worden dus niet dik of dikker van zuivel.’

Rachelle Bottse: ‘Elimineer verdachte voedingsmiddelen alleen als de anamnese daar aanleiding voor geeft, niet vanwege een positieve bloed- of huidtest’

Voedselallergie bij kinderen

Hoe herken je een voedselallergie bij kinderen? Daarvoor is een uitgebreide, op allergie afgestemde voedingsanamnese belangrijk. Dat vertelden Rachelle Bottse en Daisy Luiten, allebei in allergie gespecialiseerde kinderdiëtisten van de diëtistenpraktijk Vlieg & Melse Diëtisten. Ze bespraken enkele casussen, waaronder één van een baby met koemelkallergie. Bottse en Luiten adviseren om pas aan koemelkallergie te denken bij klachten die telkens ontstaan na inname van koemelk of die ontstaan bij de overgang van borstvoeding naar flesvoeding. En dan zeker als de klachten 2 of meer orgaansystemen betreffen. Denk aan maag-darmproblemen als krampjes en spugen in combinatie met huidproblemen als urticaria.’ Met een goede anamnese kan er een relatie gelegd worden tussen voeding en symptomen. Bottse: ‘Elimineer verdachte voedingsmiddelen alleen als de anamnese daar aanleiding voor geeft, niet vanwege een positieve bloed- of huidtest. Een positieve test hoeft niet altijd te betekenen dat het ook klachten geeft. Alleen een dubbelblinde voedselprovocatie met bijvoorbeeld koemelk of met amandelen kan het bewijs leveren. Voorkom een onvolwaardige voeding en focus dus niet alleen op het elimineren. Schakel daarbij eventueel de hulp in van een allergiediëtist.’

Interactief

Tijdens het symposium kwamen veel vragen van deelnemers uit de zaal en van het panel op het podium, bestaande uit Nienke Drost en Esther Evenboer van het “Netwerk kinderdiëtisten”. De belangrijkste conclusie van het symposium: aan inhoudelijke kennis ontbreekt het in de praktijk meestal niet; diëtisten doen het al heel goed. Alleen de manier waarop je communiceert met kinderen en ouders verdient meer aandacht. En daar heeft dit symposium een belangrijke bijdrage aan geleverd.

Presentaties Zuivelsymposium

‘Een gezonde start voeding voor kinderen van 0 tot 2 jaar’ dr.ir. Manon van Eijsden en ir. Michelle van Roost

‘Hoe praat je respectvol met gezinnen over gewicht en leefstijl’ drs. Sanne Niemer

‘Aan de slag! Hoe pak je leefstijlverandering aan bij ouders en kinderen’ dr. Sanne Gerards

‘De rol van zuivel bij overgewicht, allergie en lactosegevoeligheid’ dr. Jan Steijns

‘Voedselallergie bij kinderen hoe begeleid ik ouders en kind en hoe ga ik om met misperceptie’ Rachelle Bottse en Daisy Luiten

Tekst: Sanne Gerards (Maastricht Universiteit)

Wanneer je als (kinder)diëtist of andere professional het gesprek bent aangegaan over gewicht of leefstijl en zowel ouders als kind de leefstijl willen aanpakken, kun je aan de slag! Het is hierbij belangrijk dat beide partijen nauw worden betrokken. Ouders spelen een cruciale rol in het vormen van gewoonten van kinderen. In dit artikel bespreekt Sanne Gerards de invloed van opvoedstijlen en opvoedpraktijken en geeft ze ’tips and tricks’ voor gedragsverandering.  

Dr. Sanne Gerards is een van de sprekers tijdens het symposium ‘Overgewicht en overgevoeligheid bij kinderen: hoe help je ouders op weg?’ op 8 maart 2018 in Tivoli/Vredenburg in Utrecht.  

Gedragsverandering bij ouders

Bij het werken met een gezin is het goed om te kijken naar de samenstelling van het gezin en hoe het gezin met elkaar omgaat. De samenstelling en de onderlinge omgang(sregels) kunnen worden beschouwd als een systeem; het gedrag van één persoon binnen het gezin beïnvloedt de rest van het gezin. Vervolgens kijk je wat ouders concreet kunnen doen om als gezin stapsgewijs het gedrag aan te passen. Als professional moet je je beseffen dat je pedagogische kwaliteiten hierbij essentieel zijn. Er worden vaak twee verschillende soorten opvoedgedrag van ouders onderscheiden: 1) algemene opvoeding en 2) specifieke opvoedpraktijken. Algemene opvoeding geeft aan op welke manier (hoe) ouders opvoeden terwijl de specifieke opvoedpraktijken weergeven wat ouders doen; de concrete gedragingen. 

Algemene opvoeding

Algemene opvoeding is een indicatie van het sociaal-emotionele klimaat dat ouders thuis hanteren. Het wordt vaak geduid in de mate van betrokkenheid of zorgzaamheid én de mate van controle of sturing. Betrokkenheid heeft te maken met in hoeverre ouders reageren op behoeften van hun kinderen; controle gaat over hoe de ouders het gedrag van het kind in de gaten houden. Als beide dimensies gecombineerd worden, ontstaan 4 soorten opvoedstijlen: autoritatief (ook wel gezaghebbend of democratisch genoemd), autoritair, permissief en verwaarlozend (zie Figuur 1). Uit onderzoek blijkt dat de autoritatieve manier van opvoeden een positief effect op kinderen heeft. Zo hebben deze kinderen vaak een gezonder gewicht, een betere mentale gezondheid en betere schoolprestaties dan kinderen die op een andere manier worden opgevoed. Daarnaast blijkt dat ouders die autoritatief opvoeden meer bereiken met positieve veranderingen in hun specifieke opvoedprakijken dan ouders die op een andere manier opvoeden.

Figuur 1: vier soorten opvoedstijlen gebaseerd op 2 dimensies (Maccoby & Martin, 1983).

Nu is het veranderen van opvoedstijl een lastige klus, omdat het over het algemeen een vrij stabiel kenmerk is. Het is goed om je als professional te beseffen dat de opvoedstijl een belemmerende factor kan zijn bij het veranderen van gedrag. Het kan immers inzicht bieden in welke strategie je moet kiezen om een gewenst effect te behalen.

De opvoedstijl kan een belemmerende factor zijn bij het veranderen van gedrag

Opvoedpraktijken

Naast algemene opvoeding hebben specifieke opvoedpraktijken van ouders invloed op het kind. Dit zijn de concrete gedragingen die ouders kunnen toepassen om gedrag van kinderen te veranderen. Uit onderzoek komen een heleboel opvoedpraktijken naar voren die een aantoonbare invloed hebben op gedrag van het kind (zie Tabel 1).

Verschillen in opvoedpraktijken
Een aantal opvoedpraktijken is gericht op het stimuleren van kinderen om bepaalde producten te eten, zoals aanmoedigen, belonen en betrekken. Andere opvoedpraktijken zijn gericht op de fysieke omgeving in huis – beschikbaarheid, zichtbaarheid en toegankelijkheid – of op routines in het gezin zoals maaltijdroutines, structuur, regels  en monitoren wat het kind eet. Daarnaast is het belangrijk om met het kind over voeding te praten  en om zelf het goede voorbeeld te geven (model-leren).

Effecten opvoedpraktijken
Niet alle opvoedpraktijken hebben een positieve invloed op gedrag van het kind. In principe kunnen alle opvoedpraktijken een negatieve impact hebben op het kind als ze gericht zijn op ongezonde producten.:  Wanneer een ouder ongezonde snacks op een zichtbare plaats bewaart, is een kind sneller geneigd hiernaar te vragen dan wanneer de snacks op een onzichtbare plek bewaard worden. Daarnaast zijn er opvoedpraktijken die altijd een negatieve impact kunnen hebben op voedingsgedrag van het kind, omdat het kind op een verkeerde manier met voeding leert omgaan. Voorbeelden daarvan zijn ‘emotioneel voeden’, ‘instrumenteel voeden’, ‘toegeeflijkheid’  en ‘druk uitoefenen’.

Als je aan de slag gaat met gedragsverandering bij ouders, is het dus heel belangrijk dat ouders zich bewust worden van de invloed die ze hebben op hun kind en dat ze beginnen met het veranderen van hun opvoedpraktijken.

Tabel 1: Opvoedpraktijken met betrekking tot voeding, gebaseerd op Gevers et al. 2014

* opvoedpraktijken die over het algemeen een negatieve invloed hebben op het kind.

Gedragsverandering bij kinderen

Naast het veranderen van het gedrag van de ouders, is het belangrijk dat kinderen zelf ook betrokken worden bij het proces van gedragsverandering. Hoe ouder de kinderen zijn, hoe belangrijker het is om hen bij het proces te betrekken.Daarnaast is het goed om te weten wat ouders en kinderen willen bereiken op de lange termijn En om samen te beseffen dat gedragsverandering een proces is dat nooit van de ene op de andere dag helemaal lukt. Het is cruciaal dat kinderen tijdens het proces positieve ervaringen opdoen, positieve feedback krijgen en  veel steun in de omgeving ervaren, van ouders en andere gezinsleden.

Adviezen voor leefstijlverandering
Bij het aan de slag gaan met leefstijlverandering bij kinderen en ouders is het advies om de volgende punten in het achterhoofd te houden:

• Probeer het hele gezin te betrekken bij de leefstijlverandering; het gezin is immers een systeem.
• Zorg dat je de opvoedstijl die ouders hanteren herkent en bespreekbaar maakt.
• Ga met ouders aan de slag om hun opvoedpraktijken te verbeteren.
• Ga uit van een langetermijnperspectief bij het veranderen van gedrag.
• Begin met kleine, stapsgewijze veranderingen die relatief makkelijk vol te houden zijn.
• Laat ouders en kinderen positieve ervaringen opdoen

Dr. Sanne Gerards werkt als postdoc onderzoeker en docent aan de School of Nutrition and Translational Research in Metabolism (NUTRIM), vakgroep Gezondheidsbevordering van de Universiteit Maastricht. Haar onderzoek richt zich op interventies ter preventie van overgewicht bij kinderen en de rol die ouders hierin spelen. Sanne is werkzaam als trainer van het programma Triple P Lifestyle en als docent voor de post HBO opleiding Academie voor Leefstijl en Gezondheid.

Tekst: Sanne Niemer (VU Amsterdam)

Veel professionals vinden het lastig om de onderwerpen gewicht en leefstijl te bespreken met gezinnen. In dit artikel biedt Sanne Niemer (kinder)diëtisten en andere professionals handvatten voor een succesvol gesprek. De houding van de professional speelt daarbij een cruciale rol. De manier waarop een onderwerp wordt besproken is bijna belangrijker dan de boodschap zelf!

Sanne Niemer is een van de sprekers tijdens het symposium ‘Overgewicht en overgevoeligheid bij kinderen: hoe help je ouders op weg?’ op 8 maart 2018 in Tivoli/Vredenburg in Utrecht. 

Gevoeligheden en weerstand

Professionals uit het zorg- en sociale domein hebben een belangrijke taak in het bespreken van gewicht en leefstijl met kinderen en hun ouders. Uit de internationale literatuur blijkt echter dat ze dit lastig vinden. Ze vrezen negatieve reacties van kind en ouder, vanwege de gevoelige en emotionele aard van de onderwerpen. Belangrijke barrières die professionals noemen, zijn een gebrek aan zelfvertrouwen, tijd en training in specifieke gespreksvaardigheden. Omgaan met weerstand wordt als het meest uitdagend ervaren. Ook blijkt dat kinderen en ouders de gesprekken over de onderwerpen vaak als ongemakkelijk ervaren, omdat deze onderwerpen zoveel lading voor ze hebben.

Het feit dat veel professionals zich onvoldoende bekwaam voelen om op een behulpzame manier in gesprek te gaan over gewicht en leefstijl, is problematisch. Niet alleen omdat deze gesprekken vanwege de hoge prevalentie van overgewicht en obesitas regelmatig voor zouden moeten komen, maar ook omdat gebrek aan zelfvertrouwen hierover ertoe kan leiden dat het gesprek onprettig verloopt of zelfs vermeden wordt, terwijl er wel sprake is van overgewicht of obesitas. Dit kan negatieve gevolgen hebben.

In gesprek over gevoelige onderwerpen

Het is wenselijk dat professionals zich voldoende bekwaam voelen om met kinderen en ouders in gesprek te gaan over de potentieel gevoelige onderwerpen gewicht en leefstijl. Wanneer deze gesprekken prettig verlopen, is de kans groter dat de professional en het gezin hierover in gesprek blijven. Op deze manier kan er een opening ontstaan voor het in gang zetten van de gewenste leefstijlverandering dan wel het opheffen van eventuele barrières die deze verandering in de weg staan.

Hoe kun je onderwerpen aansnijden

Soms zullen gezinnen zelf met een vraag over gewicht en leefstijl komen. Toch komt het vaker voor dat jij de onderwerpen aan moet snijden. Kinderen en ouders zijn zich namelijk regelmatig niet bewust van het belang van het werken aan een gezonder gewicht of een gezondere leefstijl. Het is dan belangrijk dat je in begrijpelijke taal kunt uitleggen dat het gewicht gevolgen kan hebben voor de gezondheid en het psychosociaal functioneren.

Bespreek de situatie op een niet bedreigende of confronterende manier

Framen in termen van groei en gezondheid
Je wilt het gezin niet onnodig ongerust maken en overspoelen met informatie over risico’s. Bespreek de situatie daarom op een niet bedreigende of confronterende manier. Bijvoorbeeld door het probleem te ‘framen’ in termen van groei en gezondheid: de meeste kinderen die dezelfde lengte en leeftijd hebben als Peter, wegen ongeveer X kilo. Peter zit X kilo boven dat gezonde gewicht. Dit ervaren ouders als minder bedreigend en het zorgt ervoor dat het gesprek makkelijker op strategieën voor het bevorderen van gezondheid komt. Ook een focus op het afremmen van gewichtstoename of stabiel blijven van gewicht, zodat het kind geleidelijk in een gezonder gewicht groeit, betreft een positieve en minder confronterende aanpak.

Complexe context van gewichtsproblematiek
Begrip tonen voor de complexe context van het ontstaan van het overgewicht is ook van belang. Leg uit dat er allerlei factoren in de biologie, psychologie en omgeving van het kind kunnen zijn die de leefstijl beïnvloeden en daarmee het huidige gewicht hebben veroorzaakt en/of in stand houden. En dat gezinnen daarop lang niet altijd allemaal invloed hebben! Leg alle termen die je gebruikt uit.

Wie zijn ze, wat veroorzaakt het gedrag en wat kan hen helpen?

Wanneer de zorgen over het gewicht gedeeld zijn, kun je beginnen een beter beeld van het gezin te krijgen.

Aanverwante of onderliggende problemen
Om overgewicht effectief aan te kunnen pakken, is het essentieel dat naar het kind in zijn context wordt gekeken. Het gewicht van het kind is immers ontstaan door gedrag dat gestuurd wordt door een wisselwerking van biologische en psychologische kenmerken van het kind zelf en omgevingsfactoren zoals een gebrek aan buitenspeelruimte of culturele gewoonten die overmatig eten stimuleren. Daarnaast zijn er mogelijk andere bijkomende problemen in de leefsituatie van kind en gezin die eerst aangepakt moeten worden, zoals problemen op het gebied van huisvesting, schuldenproblematiek en relatieproblemen van de ouders. In gesprek is het dus belangrijk om niet enkel naar lichamelijke en psychische gezondheid van het kind te kijken, maar ook naar zaken als de sociale participatie van het kind, het welzijn van de ouders en de gezinsdynamiek.

Wat is belangrijk voor het gezin?
Probeer in je gesprek een beeld te krijgen van wat kind en ouder belangrijk vinden. Wanneer je aansluit bij het perspectief van het gezin, vergroot je hun betrokkenheid. Voor de ene ouder zullen schoolprestaties belangrijk zijn en voor de andere ouder is het zelfvertrouwen van het kind een belangrijke motivator. Dus waar willen ze verandering? Wat zou hen in de weg kunnen staan? En hoe kan die verandering bijdragen aan een gedragsverandering op het gebied van leefstijl.

Wanneer je aansluit bij het perspectief van het gezin, vergroot je hun betrokkenheid

Een empathische houding

Wees je ervan bewust dat praten over gewicht en leefstijl gevoelig ligt. Kinderen en ouders kunnen een veroordelende en beschuldigende houding van jou vrezen. Creëer daarom een veilige en open gesprekssituatie, waarin je het perspectief van het gezin onderzoekt.

Zo creëer je een veilige gesprekssituatie:

• Open, uitnodigende vragen stellen
• Actief luisteren
• Empathie tonen
• Focussen op wat goed gaat
• Positieve veranderingen in perspectief plaatsen
• Herhalen en samenvatten wat er gezegd is
• Geen kritiek of oordelen uiten
• Motiverende en begripvolle houding
• Positief en sensitief reageren
• Respectvol communiceren

Bekijk je eigen vooroordelen kritisch
De opvattingen die je zelf hebt over kinderen met overgewicht of obesitas en/of een ongezonde leefstijl, kunnen een rol spelen in gesprek met gezinnen. Wanneer je bijvoorbeeld van mening bent dat het gewicht van het kind de schuld van de ouders is, beïnvloedt dat je gesprek met dat gezin. Het helpt om je eigen opvattingen te onderzoeken.

Respectvolle bewoording

Hoewel gezinnen zelf vaak confronterende woorden gebruiken voor hun eigen gewicht of dat van gezinsleden, kunnen deze woorden hard aankomen. Het helpt om begrijpelijke en neutrale of positieve termen te gebruiken als je over gewicht en leefstijl praat. Wanneer je woordgebruik emoties als schuldgevoel en schaamte oproept, kan dat constructieve communicatie in de weg staan en een negatief effect op de motivatie hebben.

Neutrale of positieve termen:

• Gewicht
• Gezonder gewicht
• Boven gezond gewicht

Termen om te vermijden:

• Dik, zwaar, slap, vet, obees, etc
• Dun, mager, slank, etc
• Ideaal gewicht
• Gewichtsprobleem
• Normaal gewicht

Drs. Sanne Niemer is als onderzoeker werkzaam bij de VU Amsterdam, binnen het project Care for Obesity. Haar onderzoek bekijkt hoe professionals het beste met kinderen en ouders in gesprek kunnen gaan over gewicht en leefstijl. Sanne is ook actief als trainer op dit gebied. Sanne is voormalig landelijk projectleider van LEFF en nog betrokken bij de evaluatie en kwaliteitsbewaking van deze interventie die landelijk beschikbaar is via de stichting Gezonde Jeugd.